Home »

DAWRPUI VENG LO NI TA CHU

27 June, 2022 0 comments

Dawrpui Veng hi a hming ang mai hian, Dawrkai Hmunpui leh Chawhmeh Zawrhna Hmunpui (New Market) awmna a ni. Aizawl khawpuia Veng laili tak a ni. Aizawl khawpui tia kan han hriat tâk lo inṭanna hmun chu tuna Dawrpui Veng hi a ni. Tuna Dawrpui huam chhungah hian, Damdawi In Lian (Civil Hospital) a awm a; Aizawl Police Station leh Inspector General of Prisons Office-te, Deputy Superintendent of Traffic Police Office-te leh Fire Brigade-te awmna hmun a ni bawk. Mizoram Tan In (Jail) hmasa ber awmna hmun a ni a; Lamsuaka leh Chala an khaihlumna hmun a ni bawk.

British-hovin Mizoram awp an tuma, kulh an siam hmasak ber, "Aizawl Fort" dinna Veng a ni.  1st A. R. Ground leh A. R. Hospital awmna a ni. Dawr tam tak leh Hotel Ritz, Hotel Penta leh Zodin  Cinema Hall awmna Veng a ni. Mizorama Bank ding hmasa ber Apex Bank awm tawhna a ni bawk. Tunah chuan State Bank-te, Commercial Bank-te, Rural Bank-te, Vijaya Bank-te leh Apex Bank-te awmna a ni.

1. Dawrpui Veng lo inṭan dan : Dawrpui Veng hi Aizawl khawpuia a laili ber leh sumdawnna hmunpui ber a nih avangin, a lo inṭan dan pawh hi, Aizawl khawpui lo inṭan dan a ni nghal a ni. Tun hmain he Aizawl tlangah hian an lo awm tawh thin a. Kum 1835 vel lai khan Lalsavunga'n a lo ṭhut

tawh a, 1857 vel lai khan Thanruma'n khua a lo siam tawh bawk a; mahse, Tanhril lamah a chhuksan leh a. Heng hun lai pawh hian "Aizawl" tih hming an lo vuah tawh ni awma sawi a ni. Mahse, an pem chhuahsan leh ṭhin avangin AlZAWL khua tia sawi tur a awm lo. Thakthing Vengah sawn Paliana a lal a; mahse, Aizawl khua an invuah lem lo niin a lang.

    Dawrpui Veng hi Aizawl Fort lo din tak aṭang leh, Bawrhsap lo awm tak aṭanga lo inṭan a ni. Sawrkar mi leh an chekkawite leh sipaite awmna anih avangin Civil mi an tlem a, sawrkar veng ruihin an lo ngai ṭhin a ni. Zawi zawiin Civil mi an lo pung ve zel a, Bawrhsapin Bazar hmun atana a han siam tak aṭang khan an lo pung chho chak ta em em a ni. 

Tuna Venghluiah sawn hun eng emawti hnuah khan Bawrhsapin Rahsi-ho a awm khawmtir a. In 20 vel lai an ni awm e. Pu Makthanga, Pension (Head Clerk chawl a ni awm e) chu lal angin Bawrhsapin a awmtir a, ani hi Aizawl lal tia han hriat ber chu a ni mai awm e. Dawrpui Veng pawh hi a khua leh tui angin a rawn huam vek a; mahse, nasa takin thuneihna a rawn nei lem lo niin sawi a ni. Venghluia Rahsi-ho kha Bawrhsapin Thakthing Venga a awm pheitir hnuah, "Rahsi Venghlui' an ti ṭhin a, a lo rei a, 'Venghlui' a lo ni ta a ni.

A hma lam thu : Aizawl Dawrpui Veng lo din  chhoh dan hian India rama khawpui lian pui pui, heng Calcutta-te, Bombay-te leh Madras-te lo indin dan a ang ve hle a ni. Heng khawpuite hi Sap Sumdawngho awm hmasakna niin, venhimna kulhte siamin khawpuiah an lo din chho va. Saphovin India ram an lo awp tak zel khan, khawpui pawimawh an lo ni ta zel a ni. Hetiang deuh bawk hian, Aizawl khawpui leh kan Dawrpui Veng ngei pawh hi, Sipai Kulh 'Aizawl Fort' lo din aṭang leh, an chekkawi leh Vai sumdawng lo awm a\anga lo indin chho a ni kan ti ve thei mai awm e.

Kum zabi 18-na chawhnu lam (1840-1890 vel), Kumpinu lalram zau vanglai leh ropui vawrtawp hun lai khan, India ram leh Burma (Myanmar) ram  pawh hi Sapho awpna hnuaiah a awm vek tawh a. Keini Mizoram, India leh Burma inkara tlangram chhengchhe tak mai hi tuma awp lohvin kan awm a. Tlang hrang hrangah lal (chief)-te'n ro an rel a, tuma hnuaia kun lovin anmahni lal lalin an lal ve a ni. Kan thlang lam leh hmar lam, VAIRAM kan tih maite chu Sapho thuhnuaia awm vek an ni tawh a. Min dephnaitu hnam dangte chuan kan tlangvalte Sai Ramchhuahna an lo dip deuh ṭhin a; thingpui huanahte an lo siam thawm nen. Mizo lalte'n an ngaimawh hle a, ram humhalhna ni fawmin an zu hrem zauh zauh ṭhin a ni. 

Tumkhat phei chu Alexandrapur an zu bei a, hei hi 1871 January ni 23 khan a ni. Thingpui huan Sap, Mingo Pu Winchester-a an that a, a fanu Mary Winchester (Zoluti) chu salah hawnin, Pu Bengkhuaia'n Sailamah a kawl nghe nghe a ni.

Chutia Mizote'n Kumpinu pawi an khawih ṭhin avang leh, Sapte hial thata sala an man avangin, Mizoho hrem turin sipai an rawn tir ta a. Hei hi VAILIAN kan tih mai ṭhin kha a ni. A hun hmasa lamah chuan an tih tur an ti zo va, an haw leh mai ṭhin a. Mahse, Mizote'n Vai run kan chhunzawm zel avang leh, Kumpinu sawrkar pawi kan khawih zel avangin, VAILIAN hnuhnung ber chuan, haw mai lovin, Aizawlah hian awmhmun an khuar ta a ni. Mizote hi an chimawm em mai, thlah mai mai chi an ni lo ve; an râlhrât si, i awp law law mai ang  an ti a ni ta ve ang. Tichuan, kum 1889 December  thlaa Vailian lo kalte chu haw mai ta lo chuan, tuna Assam Rifles hmunah hian an awm ta mup mai a.  Kum 1890 February thla chuan Aizawl Fort chu an lo din ta a ni.

Kum 1826 aṭang leh 1852 aṭang khan, Burma ram chanve khi Kumpinu ram a lo ni tawh a. 1885 khan Burma lal hnuhnung ber Siampahranga ll chu  Kumpinu-in a titlawm a, Burma ram pum chu a awp ta a ni. Mizoram, ram chhengchhe tak, India ram leh Burma ram inkara awm hi Sapho tan itawm lo hle mah se, kan tihbuai fo avangin mi an ngaimawh ta a. An thuhnuaia Mizote min daha, India ram leh Burma ram hai pawh law law duhna an nei ta niin a lang.

Kum 1888 khan, Lt. Stewart-a leh a hote, Burma kalpawhna kawng zawng tura lo kalte chu Pu Hausata'n February ni 3 khan a lo that a. 1889  February thla khan, Sailo lal lian ber Lianphunga'n Rangamati hnai lama Tuikuk-ho a lo zu rûn vak mai bawk a. Tichuan, Kumpinu Sawrkar aiawha India  rama roreltu Governor General-in-Council chuan,  Lianphunga tihtlawma, Hausata hrem bawka, Mizoram chu awp law law a lo titlu ta a ni.

2. Aizawl Fort (Dawrpui) lo inṭanna chu : Kum 1889 December thla chuan Vai an lo lian ta a, Chhim lamah Brig. General Tregear-a ho an rawn thawk a. Hmar lamah, Hringchar (Silchar) aṭangin Colonel Skinner-a ho, sipai leh Silchar Military Police 400 te, Mr. Dally-a, Silchar-a Assam Police hotu hovin an lo thawk a. General Tregear-a hi  chu Mizoram rawn bei tur mai ni lovin, India aṭanga Burma kalna kawng zawng tura thawk niin sawi a ni.

Hmar lam aṭanga lo thawkte hi an lo thleng hmasa a. Col. Skinner-a hote hi Tlawng dung zawha lo kal an ni a, an thang rei deuh va; Mr. Dally-a chu lo thleng hmasa ber a ni. Lungtian lal Pu Lianphunga chu Mr. Dally-a hnenah chuan a lo intulut ta mai a. An inberem a, an Tuikuk salte pawh a lo chhuahtir a. Col. Skinner-an chu chu a hriat chuan a lawm vak lo va. British Sawrkar tum dan hre lovainremna a lo neihpui mai chu \ha a ti lo a ni. Mizohote'n kawng lakah an lo la kah fo avangin, khua a halsak ta tho a ni.

Kumpinu (British) Sawrkarin, Col. Skinner-a kha, Mizoram a chhuahsan hma ngeia kulh nghet siam tura a tih avangin, Mizoram awpna tur hmun remchang, kulh siamna tur an zawng ta a ni. Mr. Dally-a chuan tuna Assam Rifles hmun hi ṭha awm hle-in a  hria a, a rawtna chu Col. Skinner-a'n a nemngheh sak a, Aizawl Fort awmna atan an lo tinghet ta a  ni. Ngawte \hiatin, an sâm fai a, an lai zawl a, an inbêngbel ta a ni. Kum 1890 chuan, tuna Assam Rifles hmunah hian sipaite chuan buk an sa a, an awm ṭan ta a. February ni 15 chuan Aizawl Fort sakna tur chu tihngheh a niin, ni 25-ah chuan an sa ṭan ta niin a lang.

Aizawl Fort hmun tak chu, Baza tlâng kan tih, A.R. Ground chung, Gate-pui hmar lam tlang pâwng hi a ni. Heta ṭang hian Dawrpui Veng, sumdawnna  hmunpui leh kan Aizawl khawpui hi a lo inṭan chho ta a ni. Dawrpui tih hming a lo put chhoh takna  hi chu, 1910 Bazar neih kum hnu lam aṭang khan a ni. Dawrkai awmna hmun, thil zawrhna leh hralhna hmun a nih avangin. Vaihovin ‘Bara Bazar’ an  ti ṭhin a, Mizo Ṭawngin DAWRPUI kan lo ti chho ta zel a ni.

3. Inremna (Sa-ui tan) - Dawrpui inṭanna chu : Mr. Dally-a hi Political Officer a nihna chu hriat a ni lo na-in, Civil thuneihna a nei deuh a ni mahna. Kum 1890 March ni 5 khan, inremna siampui turin Mizo lalte a ko khawm chiam mai a. Heng lalhote hi khawthlang lam lal, Manga thlahho an ni deuh  ber. Hemi ṭum hian, Lianphunga chu a tlan bo avangin a tel ve lo nia hriat a ni.

Mizo lalte chu tuna Dawrpui Veng, Jail (Tan In) hmun hluiah hian an inkulh a. Mizo pasalṭha sangkhat lai mai silai kengin helai hmunah hian an lo  inkulh a ni a, an tål pe hneh viauvin a rinawm. An ṭhathnem avangin, P.W.D. tlang (Babu tlang hnai)  thleng hian an inzar phei a. Zarkawt lam hi kalkâ-ah an hman avangin, "ZARKAWT" hming pawh a lo pu ta a ni awm hle mai.

Hetih lai hian tuna Dawrpui (Bara Bazar) pheiahte hian tu mah an la awm lo va, ramhnuai, ngaw vek ala ni a. Aizawl Fort leh a chhehvela sipai awmhote chu, hetih laia mihring chengte chu an ni mai. Lalho leh an pasalṭhate chuan ramngaw ṭhiatin, Riahbuk (Camp) an siam chawp a, bâwktê an din ta a ni ber mai. Heng lal leh an pasalṭhate hi  Dawrpui Veng Civil awmna lo daidar hmasatu an ni. Civil bâwk khawh hmasa ber an ni mai awm e. An daidar hnu hian, sipai lam pawhin hmunphiat  awmna tur te, sakawrpu awmna tur te an dapchhuak ta zel a nih a rinawm. 

Mizo pasalṭha silai kengte chu, Tan In hlui tlang aṭanga Aizawl Fort (Baza Tlang)  bul thleng hian kawng sir tuakah an intlar phei vek a. Inremna siam tur chuan Dally Sap chu lalho kulhah (Camp-ah) a lo kal ang a, INREMNA siam tur an  ni a. Dally Sap chuan, chutia Mizo pasalṭha silai keng ding ther fur mai kaltlanga, lalho Camp-a kal chu a ngam ta lo va. Lalho chu Aizawl Fort-a lo  kala remna siampuiah a sawm ta zawk a. Mizo  lalte khan an duh bik si lo va, inremna an siam thei ta lo a ni.

Chutia inremna an siam theih tak si lovah chuan, inbeihna a lo awm leh ta a. Lianphunga khua  Lungtian chu an va bei a, an halsak a. Col. Skinner-a pawhin hliam a tawk ni-a sawi a ni. 1890 March ni 17 khan, Tlawng dung lamah Col. Skinner-a chu a haw thla ta a ni. Sentlang, Kalkhama khuate pawh halsak an ni a, Lungliana khua Rullam leh,  Nikhama khua Khawbelte pawh hâl an ni.

Kum 1890 May thla chuan, Mizoram Bawrhsap (Political Officer) hmasa ber Capt. H.R. Browne chu a lo thleng ta a. Mizoram chu Kumpinu lalna ram hnuaiah min dah tih a chiang ta hle mai. Ani hian  Mr. Dally-a tihhlawhtlin tak loh, INREMNA SIAM  tihpuitlin tumin, lalho chu ni 13 June, 1890 chuan  a ko khawm leh ta a ni.

A hma ang bawk khan, lalho chuan Tan In hlui tlangah hian hmun an khuar leh a, P.W.D. tlang thleng hian an awh a ni, Suakpuilala fate khuaa Mizo silai nei zawng zawng an chah khawm a. Sipai kulh leh lalho kulh inkarah chuan kawng sirtuakah an ding khat vek a. Bawrhsap chu lalho Kulh (Camp)-ah chuan a lo kal ang a, inremna an siam tur a ni a. Hetih laia an palai, thuhlanchhawngtu chu Chipchorona (Sibcharan) a ni a. Capt. H.R. Browne, I.A. chu a huai hle mai a, a Ardali hruaiin, Mizo silai keng, kawngkam tuaka ding khat vekte pawh chu melh pawh melh chhin duh lovin, lalho Camp chu a kal thleng a ni. Hetih lai hian R.B. Mc. Cabe, I.C.S. Såptê pawh a awm a, Capt. Browne  chu a Ardali nen an ṭawiawm a ni.

Lalbo nen chuan SA-UI chu an tan ta a, an inrem dan chu hetiang hi a ni awm e:

“Mizo lalte chu an lal reng ang a, an theih loh  hnuah an fapate an lal ang a, fapa nei lote chu an pianpui unaute an lal thei ang. Lianphunga chukum 5 chhung a lalna ban a ni ang. A khua chu a fapa Suakhnuna ta a  ni ang a, amah chu Kaikhuma khuaah emaw, Sailianpuia khuaah emaw kum 5 chhung chu a awm ang. Mizo lalte'n silai 30 (sawmthum) an chawi bawk ang.”

June ni 13 chuan sial 10 lai talhin remna-chawhlui an ei ho ta a ni awm e. Inrem awm chuan an awm ta a. Mahse, Kumpinu awpbeh nih chu an  duh loh em avangin, Mizo pasalahate chuan buaina an la siam ta tho va. Silai a la ri zeuh zeuh reng tho a ni. Bungkawn (Bazar Bungkawn) chhim lam, Dak In lian bul thlengin Sipai Area-ah siam a ni a, sipaite chu an inkulh ta mup mai a ni. Kum 1890 September ni 9 chuan, Capt. Browne chu Shillong lama a kal tur, sipaite nena Changsil  lama an kal thla chu, Thanruma leh Kalkhama khuate'n an lo lambun a, sipai 17 kah hlum an ni a; Saikunga khua lal tlawm Saithawma chuan, "Lal leh lal kan intum ang," tiin, Capt. Browne chu a sakawr chung chuang lai a kap thla a, Changsil kulh  a thleng thei hram a; Mc Cabe khan a dawm hlum ta a ni.

R.B. Mc Cabe, I.C.S. chu Bawrhsap a lo ni ta a. Ani hi Naga rama lo thawk tawh, Naga-hote pawh lo tudaitu, mihming\ha tak a ni a. Hel beih dan thiam tak a ni bawk. Lianphunga leh Kalkhamate  pahnih chu a man a, an tâng hlum ta nghe nghe a  ni. Thanruma pawhin Tanhril a tlan chhuahsan a, Aizawl tlang chu British-ho kutah a awm ta  a nih chu. Mc Cabe hian, "Lal man sap“  tih a hlawh hial a; 1892 thleng khan Bawrhsap a ni. He mi kum tir lama buaina lo chhuak thar leh chu a tireh a, a hriselna a ṭhat tak loh avangin Mizoram a chhuahsan ta a, G. W. Davies-a'n a rawn thlak ta a ni.

Hetia Kumpinu Sawrkarin kulhte siama, sipai za  eng emaw zat a lo dah tak avangin, Bawrhsap leh a thawhpuite bakah, anmahni chekkawi mi eng emaw zat awm ve a lo ngai ta a. Bungraw phur tur sakawrte leh a enkawltute chu, tuna New Market (Bazar-pui) hmunah hian an khawsaktir a. Saron Vengah hian, Mirawng, hmunphiat tur tlem an awmtir bawk  a. Bawrhsap puibawmtu, sawrkar hnathawk tlem azawng chuan, sipai venhimna belin Aizawl Fort hnaiah awmhmun an bengbel ta zel bawk a.

Tichuan, Dawrpui chu zawi zawiin Veng angin a lo inṭan chho ta a ni. Dawrpui Veng lo inṭan kum atan chuan 1890 ni mai awm tak a ni a; a ni atan chuan February ni 15 emaw, ni 25 emaw, lalho Tan In hlui hmuna an inkulh ni, March ni 5 emaw kan vuah thei ang. Dawrpui Venga mei rawn det hmasatute chu sipai an ni a; Civil mei det hmasate chu Mizo lalho kha an ni. A eng ni pawh khi Dawrpui  Birthday-ah vuan theih a ni awm e. Dawrpui Veng hmun hi hmun nuam leh rem ṭha tak a lo ni a, sipaite'n Aizawl Fort an han din a, lalhote'n Camp an han siam tak bawk avang khan, Civil awmna turin Ngawte chu an lo daidarin a lo zau ta zel a ni.

Source : Dawrpui Veng Chanchin published by Dawrpui YMA 1991
Ziaktute - Pu Bualhranga & PC Lianhmingthanga

0 comments »

Leave your response!

Han sawi ve teh le.